Stasziciada: uwaga na Stanisława Staszica

"Stasziciada pilska" to cykl kilku wydarzeń, które mają zwrócić uwagę pilan na postać Stanisława Staszica. Na to przedsięwzięcie złożą się dwie wystawy plenerowe, konkurs wiedzy o Staszicu, spektakl Teatru Telewizji oraz koncert Wrocławskich Kameralistów.

1. Wystawy plenerowe (ul. Śródmiejska, wrzesień i październik)

Europa zrzeszonych narodów według Staszica

W latach 1819-1820 Staszic wydał trzy tomy poematu dydaktycznego „Ród ludzki”, w którym przedstawił ogólny schemat dziejów całej ludzkości oraz wizję społeczeństwa przyszłości - Europę zrzeszonych narodów. Staszic uważał proces jednoczenia się Europy za nieuchronny - jako skutek stale i niezmiennie działających praw natury, które nazywał mocą twórczą: „Moc twórcza nie zmieni się, nie ustąpi, ona koniecznie swoje przeznaczenie w rodzie ludzkim dopełni, zrzeszenie Europy ludów uiści”. W „Rodzie ludzkim”” opisał zarówno organizację polityczną, jak i społeczną zjednoczonej Europy.

Wystawa składa się z dwunastu plansz, które pokazują losy tego dzieła Staszica (po jego śmierci skonfiskowanego i prawie w całości zniszczonego) i zarysowane w nim najważniejsze etapy dziejów człowieka (prowadzące w naturalny sposób do zjednoczenia ludów Europy) oraz przedstawiają organizację polityczną Europy zrzeszonych narodów.

Kto nam odkrył Tatry?

W 1815 roku Staszic wydał dzieło „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”, w którym opisał budowę geologiczną ziem polskich i krajów ościennych oraz udokumentował zasoby bogactw naturalnych tych ziem. Książka była plonem kilkunastoletnich wędrówek badawczych, w trakcie których Staszic wiele razy był w Kieleckiem, Krakowskiem, na Lubelszczyźnie, zaglądał do Lwowa, zwiedzał Karpaty, Przedgórze, był na Węgrzech. Zwieńczeniem tych podróży była kilkutygodniowa wyprawa w Tatry w 1805 roku. Książka składa się z dwunastu rozpraw, z których cztery są utrzymaną w charakterze dziennika podróży relacją z wypraw w Tatry. Integralną częścią dzieła jest atlas z czteroarkuszową mapą geologiczną, panoramą Tatr oraz innymi załącznikami graficznymi i tabelarycznymi. Po latach książka dała Staszicowi tytuł „ojca polskiej geologii”, a jeden z historyków geologii napisał, że „jest ona jedną z tych zdumiewających książek, które zachowały do dzisiaj rumieniec świeżości i których lektura jest źródłem głębokich przeżyć”.

Staszic w taki sposób przedstawił bogactwo i piękno polskiej ziemi, szczególnie Tatr, że pisano potem m.in.: „czytając uczone rozprawy Staszica o ziemiorództwie gór, a szczególnie Karpat, niepodobna jest nie zapragnąć własnymi oczami oglądać miejsca, które go natchnęły” (Ambroży Grabowski).

Wystawa składa się z dwunastu plansz, które na tle dawnej ikonografii Tatr przedstawiają dzieło Staszica, ale pokazują też dokonania innych badaczy oraz cytują wypowiedzi tych, którzy szli w Tatry z dziełem Staszica w rękach. Tytuł wystawy jest zapożyczeniem z artykułu Adolfa Nowaczyńskiego z 1937 roku ze zbioru „Warta nad Wartą”, w którym ze swadą i z dowcipem odpowiada na tytułowe pytanie („odkrył je Wielkopolonus, i to z Piły rodem, mieszczański synek, prowincjusz a Europejczyk w każdym calu - Staszic”).

2. „Jak to nie wiem, kiedy wiem”, czyli pierwszy otwarty pilski konkurs wiedzy o Stanisławie Staszicu (7 października - 7 listopada br.)

Celem konkursu jest zachęcenie mieszkańców Piły do poszukiwania wiadomości o Staszicu, a przez to do nabywania bądź poszerzania wiedzy o tym znakomitym Polaku. Wszak określenie „Piła - miasto Staszica” zobowiązuje! Niezależnie od tego, zawsze przyjemnie jest poczuć, „jak miłą i pożyteczną jest rzeczą coraz więcej umieć”.

Główne założenia konkursu:
- jest adresowany do mieszkańców Piły
- będzie miał formę pisemną i będzie polegał na sprawdzeniu wiedzy o Staszicu
- będzie trwał od 7 października do 7 listopada 2016 r.
- pytania konkursowe zostaną ogłoszone na stronie internetowej www.muzeumstaszica.pl    
- będą dwie serie pytań – czas odpowiedzi na pytania serii pierwszej to dwa tygodnie, na pytania serii drugiej jeden tydzień
- do drugiej serii pytań dopuszczeni będą tylko ci uczestnicy konkursu, którzy w serii pierwszej uzyskają co najmniej 80% punktów
- odpowiedzi na pytania będzie można nadsyłać pocztą elektroniczną w formie pliku PDF lub w formie papierowej
- w razie niemożności rozstrzygnięcia konkursu w dwóch seriach pytań, zwycięzca zostanie wyłoniony drogą losowania
- dla zwycięzców i uczestników będą nagrody i upominki.

Regulamin konkursu oraz pierwszy zestaw pytań zostaną ogłoszone 7 października 2016 r.

3. Staszic w „sukni głupstwa”, czyli spektakl Teatru Telewizji z 1974 roku pt. „Król i aktor” (Kino „Koral”, środa 26 października, godzina 18.00, wstęp wolny)

„Król i aktor” to sztuka Romana Brandstaettera z 1951 roku, która składa się z sześciu scen dramatycznych - jedną z dwóch równorzędnych postaci sceny trzeciej jest Stanisław Staszic! Tytułowy król to Stanisława August Poniatowski, aktor to Wojciech Bogusławski. Akcja toczy się w latach 1780-1790 i dotyczy początków polskiego Teatru Narodowego. Na tle ówczesnych wypadków politycznych i społecznych Brandstaetter ukazuje zmagania Wojciecha Bogusławskiego o egzystencję i podniesienie poziomu artystycznego sceny narodowej. Staszic jest bohaterem sceny trzeciej zatytułowanej „Suknia głupstwa”, w której jego rozmówcą jest książę Józef Poniatowski. Obaj rozmówcy reprezentują dwie różne postawy - Staszic swojskość, czyli tytułową suknię głupstwa („są u nas tacy, co ojczystymi zwyczajami pogardzają i wyszydzają narodowy obyczaj, prostotę i szczerość. Porzucili oni suknię polską […]. Ni Niemcy to już, ni Francuzi, ni Włosi, ni Anglicy. Żyją w Polsce, a nie mają ojczyzny”), ks. Józef cudzoziemszczyznę („kto raz Europy zaznał, już więcej smakować nie będzie w tych lichych płodach, które na naszej ziemi wschodzą”).

Tytuł tej sceny Brandstaetter wziął z „Przestróg dla Polski” Staszica. W słynnej mowie oskarżycielskiej w rozdziale „Do panów” pisze Staszic m.in.: „Powiem, kto mojej ojczyźnie szkodzi!”. Odpowiadając, pisze o szlacheckim narodzie rozdartym między dwa stronnictwa (familie), charakteryzując je następująco:

„Ta familia, która najliczniejszy rej szlachty wodziła, na każdym zjeździe większą stronę mając, trzymała w swoim ręku wszystkie elekcje, władzę prawodawczą i wszystkie magistratury sądowe. Nie to uważano w prawie, co by najwięcej dobru publicznemu sprzyjało, ale co by uszkodziło przeciwnika albo dogodziło partykularnym użytkom. Nie ten brał urzędy, który miał zasługi, cnotę i wiadomość potrzebną, ale kto najlepiej życiem i sumieniem szargał. Nie ten pewnym był sprawiedliwości, kto kładł przed sędzią prawo, ale kto oddawał listy pańskie. Owszem, bez woli popularniejszej familii nie tylko cywilnym urzędnikiem, ale nawet być nie można było proboszczem, kanonikiem ani dziekanem, prowincjałem, lektorem, przeorem ani gwardianem. […] Ta zaś familia, która w szlachcie słabszą stronę miała, nie mogąc zniszczyć przeciwnika, zamieniała swój gniew w nienawiść własnego narodu. Zaczęła naśmiewać się z wszystkiego, co było w Polsce, przegradzała krajowe zwyczaje, wyszydzała narodowy obyczaj, sarmatyzmem zwała szlachcica prostotę i szczerość. Porzuciła suknię polską, napełniła dom cudzoziemcami, szczepiła z wychowaniem w dzieciach nienawiść Polaków, obwodziła je po cudzych granicach, wmawiała w nich, że suknia i język polski jest suknią i językiem głupstwa”.

4. Józef Elsner na urodziny Staszica - koncert chóru kameralnego Cantores Minores Wratislavienses (Sala Miejska, ul. Dąbrowskiego 8, niedziela 6 listopada, godzina 18.00, bilety w kasie RCK)

Dlaczego Elsner? Jest kilka powodów. Po pierwsze, Staszic i Elsner współpracowali w zakresie organizacji wyższego szkolnictwa muzycznego i teatralnego w Królestwie Polskim. Co więcej, w „Sumariuszu moich utworów muzycznych” Elsner eksponował rolę i zasługi Staszica w organizacji Konserwatorium, którego był rektorem. Po drugie, w dorobku kompozytorskim Elsnera jest utwór dedykowany Staszicowi: „Kantata z wierszem polskim, przypisana ministrowi Staszicowi, na 5 głosów wraz z pięciogłosowym kanonem dla użytku Szkoły Muzycznej Konserwatorium, bez towarzyszenia” (zapis nutowy niezachowany). Po trzecie, podczas pogrzebu Staszica wykonano „Requiem c-moll op. 42” na trzy głosy męskie, wiolonczelę, instrumenty dęte i kotły Elsnera (utwór prawdopodobnie powstał właśnie w związku ze śmiercią Staszica, później zmienił dedykację dla cara Aleksandra I). Wreszcie po czwarte, w „Sumariuszu” Elsner pozostawił o Staszicu piękne wspomnienie, pisząc m.in.: „testamentem swoim dość silnie i oczywiście dowiódł, ile z wysokiego stanowiska drogim i szacownym mu było dobro i pomyślność ludzi i kraju! Jakoż między innymi dobrodziejstwami rozdarował ogromne posiadłości swoje pomiędzy włościan […], a pozostały swój majątek obrócił na wieczyste fundacje, dobro ich mające na celu. Rzadkie to i niespodziewane zdarzenie nie tylko w Polsce, ale i w innych krajach! Czyż potrzebuję więcej powiedzieć o charakterze uczciwego i niezapomnianego człowieka? Czyny jego przemawiają dowodnie, aby przeświadczyć potomność, jakie pamiątki pragnął zostawić nauce i sztukom pięknym”.

Józef Elsner (1769-1854), kompozytor, pedagog, nauczyciel Chopina, członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, którego Staszic był prezesem. Autor muzyki do wielu oper (m.in. „Leszek Biały”, „Król Łokietek”, „Jagiełło w Tenczynie”), utworów fortepianowych, pieśni, mszy, kantat, oratoriów. Założyciel Towarzystwa Przyjaciół Muzyki Religijnej i Narodowej.

Wrocławski chór kameralny Cantores Minores Wratislavienses został założony przez Edmunda Kajdasza w 1966 roku (w tym roku obchodzi jubileusz 50-lecia). Pod kierunkiem obecnego dyrygenta Piotra Karpety (od 1991) chór został zmniejszony do 18 śpiewaków, by móc zgodnie z aktualnymi tendencjami wykonawczymi prezentować muzykę dawnych epok. Artyści zespołu występują także w mniejszych składach, od 4 do 12 osób, współpracują z innymi zespołami w Polsce i za granicą, a także występują jako soliści. Repertuar zespołu liczący ponad 800 pozycji obejmuje całą muzykę Europy od średniowiecza po muzykę współczesną. Zespół dał już ponad 2500 koncertów, dokonał ponad 100 nagrań radiowych, telewizyjnych i płytowych (ponad 40 płyt), występował na licznych festiwalach (m.in. 36 razy na festiwalu Wratislavia Cantans). Podczas swych podróży zagranicznych odwiedził większość krajów europejskich, a także Izrael, Turcję, Gruzję, Armenię, Azerbejdżan i Meksyk.

Piotr Karpeta ukończył Akademię Muzyczną w Katowicach, gdzie pracował później jako asystent. Przez 10 lat był chórmistrzem w Filharmonii Opolskiej, przygotowując kilkadziesiąt programów koncertowych oraz nagrań. Od 1991 roku jest dyrektorem Wrocławskich Kameralistów, prowadzi chór Cantores Minores Wratislavienses. Jest współzałożycielem i solistą zespołu Ars Cantus oraz Chóru Męskiego Cerkwi Prawosławnej św. św. Cyryla i Metodego we Wrocławiu Oktoich. Występował jako dyrygent i śpiewak w ponad 20 krajach świata, brał udział w wielu programach zarejestrowanych przez Polskie Radio i Telewizję Polską oraz w kilkudziesięciu nagraniach płytowych.