SZANUJMY WSPOMNIENIA. Podróż linią, której już dawno nie ma…

17 czerwca 1896 roku sejmik powiatu wyrzyskiego podjął uchwałę o budowie 27-kilometrowej linii kolejki wąskotorowej Kocik Młyn - Wysoka.

Prace rozpoczęto latem 1898 roku od strony przystanku Kocik Młyn. W lesie - wzdłuż jaru, na dnie którego od strony Grabionnej płynie strumień, będący najdłuższym zachodnim dopływem Białośliwki - usypano solidny nasyp pod tory. Do 17 listopada trasę doprowadzono do okolic Kostrzynka. Cały kolejny rok upłynął na budowie krótszego odcinka do Gmurowa. Jednocześnie na wybudowanym już szlaku, aż do Białośliwia, odbywał się ruch towarowy.

Odbiór gotowej trasy Kocik Młyn - Grabionna - Grabówno - Augustynowo - Mościska Wyrzyskie - Kostrzynek - Rudna Wyrzyska - Stare - Gmurowo - Bądecz - Wysoka nastąpił 7 sierpnia 1900 roku. Faktycznie jednak stan linii był prowizoryczny, albowiem nie dokończono jeszcze budowy części infrastruktury, np. prace nad budową dworca w Wysokiej trwały do połowy kwietnia 1901 roku.

Po przeprowadzeniu dodatkowych robót i niezbędnych kontroli, 21 września 1901 roku w Białośliwiu - przy udziale licznie zaproszonych gości, którym przewodniczył starosta wyrzyski Gneomar Graf von Wartensleben - odbyło się uroczyste przekazanie gotowego odcinka kolei w użytkowanie. Mimo to nadal linię Kocik Młyn - Wysoka określano jako „prowizoryczną”. Stację wąskotorową w Wysokiej uwzględniono w rozkładzie jazdy dopiero na przełomie 1903/1904 roku, w związku z czym 15 stycznia 1904 roku na linii dopuszczono ruch pasażerski.

^{Pociąg osobowy na stacji w Wysokiej, rok 1974}

W początkach XX wieku powstało kilka niezrealizowanych pomysłów, m.in. budowa prywatnej bocznicy z Brzostowa do Grabówna lub Grabionnej z… trakcją konną, czy (w 1910 roku) budowa odcinka kolejowego z Grabówna do Miasteczka Krajeńskiego.

W niepodległej Polsce, niedługo po przejęciu kolei przez polską administrację, w 1921 roku rozpoczęto rozbiórkę odcinka torów z Kocika Młyna do Bądecza. Jako powód podano niewielkie przewozy oraz potrzebę poprawy stanu budżetu kolejki dzięki sprzedaży materiałów torowych. Rozbiórka szlaku spowodowała protesty miejscowych właścicieli ziemskich, szczególnie majątków w Gmurowie, Starem i Mościskach. W tym okresie smutny los spotkał trzy parowozy typu Vulcan oraz trzy cysterny, które zostały sprzedane by pokryć zobowiązania wobec pracowników wąskotorówki.

Poprawa sytuacji finansowej kolejki sprawiła, że latem 1924 roku odbudowano niespełna 3-kilometrowy odcinek Bądecz - Gmurowo. W grudniu 1926 roku podjęto decyzję o odbudowie kolejnych 9 kilometrów toru, do Mościsk, które to prace ukończono wiosną 1929 roku.

Latem i jesienią 1944 roku, z pomocą pracowników „Organizacji Todt” i przy użyciu lekkich szyn z kolei przemysłowych, rozpoczęto obudowę odcinka toru z Kocika do Mościsk, aby w ten sposób zamknąć dawną wąskotorową „pętlę” do Wysokiej.

- Wątpliwe, czy linia została odbudowana w całości. A nawet jeśli tak, to na pewno nie zdążono jej odebrać technicznie, bo zbliżał się front - przypuszcza Jacek Jędrzejczak, który wraz Pawłem Korczem jest autorem monografii „Wyrzyska Kolej Powiatowa”.

^{Pociąg w Mościskach, rok 1939}

Odcinek z Grabówna do Mościsk ponownie rozebrano w 1945 roku. Pozostawiono odcinek toru z Kocika Młyna przez Grabionną do Grabówna, przy czym trasa do Grabionnej była czynna regularnie, natomiast od Grabionnej do Grabówna działała tylko w okresie kampanii buraczanej. Sytuacja ta utrzymała się co najmniej do lat 50. XX wieku.

- To, że formalnie trasę zamknięto nie znaczyło wcale, że ją rozebrano – zaznacza Jacek Jędrzejczak. - Na Kociku jeszcze w latach 70. istniał kawałek bocznicy odstawczej w kierunku Grabionnej.

Najdłużej ruch towarowy i pasażerski przetrwał na 16-kilometrowym odcinku Wysoka - Bądecz - Gmurowo - Stare - Mościska: zawieszono go 22 września 1973 roku. Torowisko wkrótce rozebrano, jednak podkłady i podtorze pozostały na szlaku jeszcze do połowy lat 80.

- Na początku lat 70. zlikwidowano niepotrzebną już lokomotywownię w Wysokiej, tworząc na jej miejscu tzw. żeberko, czyli tor odstawczy oraz obszerną ładownię. Szyny w kierunku Bądecza leżały jeszcze kilka lat. W połowie lat 80., jako mały chłopak, chodziłem po podkładach aż do Bądecza - pamięta Jacek Jędrzejczak, rodowity wysoczanin, na dodatek z kolejarsko-wąskotorowej rodziny.

^{Resztki toru w asfalcie w Bądeczu}

Dziś za przejazdem przez drogę nr 190 - w miejscu dawnej ładowni - pozostały jeszcze dwa ok. 150-metrowe odcinki toru. W Bądeczu, na przeciwko spółdzielni rolniczej, w wyszczerbionym poboczu drogi do Krajenki zauważyć można kawałeczek szyn wtopionych w asfalt.

Prawie dziesięć lat temu członkowie Towarzystwa Wyrzyska Kolejka Powiatowa zrobili pieszy rekonesans całą trasą od Kocika Młyna do Wysokiej, szukając pozostałości po kolejce. Natknęli się na trzy słupki hektometrowe i to w zasadzie było wszystko, nie licząc nasypów, wykopów, kilku przepustów wodnych (największy na Kanale Okaliniec na północ od Grabówna) oraz wspomnianych już pozostałości po przejeździe w Bądeczu i resztek torów w miejscu byłej ładowni w Wysokiej.

^{Maszynista pobiera wodę z jeziora w Starem, rok 1942}

^{To samo miejsce w Starem obecnie}

Dawna linia zachowała się też na kilku fotografiach. 14 listopada 1942 roku wykonano zdjęcie parowozu pobierającego wodę do tendra z jeziora Stare. Są zdjęcia pociągu przecinającego błotniste pola w Mościskach z 1939 i grudnia 1942 roku.

^{Pociąg roboczy w Starem, rok 1929 - czwarty z prawej Wincenty Jędrzejczak}

Jest także fotografia wykonana prawdopodobnie jesienią 1929 roku, przedstawiająca pociąg roboczy i robotników powiatowych podczas prac budowlanych na przystanku w Starem. Pracami kierował drogomistrz Wincenty Jędrzejczak, notabene - pradziadek Jacka.